Skip to main content

Geschiedenis van zeehonden

Wist je dat er in Nederland werd gejaagd op zeehonden*? Eeuwenlang werden zeehonden al gedood voor hun vacht en vlees, maar er kwam een moment dat er zelfs premies werden betaald voor het simpelweg doden van deze dieren. We kunnen het ons nauwelijks meer voorstellen, maar pas na 1962 werd de zeehondenjacht officieel verboden en kreeg de zeehond juist een beschermde status. Op deze pagina lees je meer over de geschiedenis van zeehonden in Nederland en hoe ons beeld van de zeehond gedurende de eeuwen is veranderd.

*Het grootste gedeelte van deze geschiedenis gaat over de Seehund. De Kegelrobbe kwam hoogstwaarschijnlijk al eeuwen niet meer voor in Nederland – tot hun terugkeer in de jaren ’80.

Laatst geupdate op 14-02-2024

SCHAUEN SIE SICH AUCH AN

De zeehond als bron van voedsel

Tot aan de middeleeuwen toe vingen mensen zeehonden in Nederland voor hun vlees. Ze aten daadwerkelijk zeehondenvlees op! Je kon de zeehonden op de vismarkt kopen. Op de schilderijen van Frans Snijders uit de 17e eeuw krijg je een beeld van hoe zo’n vismarkt er in die tijd mogelijk uitzag. In de 16e eeuw verdween de behoefte om zeehondenvlees te eten, al aten mensen af en toe de lever nog op.

  • Schilderij Frans Snijders 17e eeuw

    Figuur 1

  • Schilderij vismarkt 17e eeuw

    Figuur 1.2

  • Schilderij zeehond 17e eeuw

    Figuur 1.3

Drie schilderijen van Frans Snijders over de vismarkt, uit de 17e eeuw. Kun jij de zeehond(en) op elk schilderij vinden?

De zeehond als visdief

Premiejacht in Zeeland

Aan het einde van de 16e eeuw was er een omslag. Vissers in Zeeland waren van mening dat de zeehond hun concurrent was, want volgens hun aten zeehonden teveel vis op. Om de visserij te beschermen begon Zeeland als eerste in 1591 met het betalen van een premie als je een zeehond had gedood. Het uitdelen van de premies werd bijgehouden. Zo blijkt uit deze documentatie dat tussen 1591 en 1801 meer dan 40.000 zeehondenpremies zijn uitbetaald!

Het stond iedereen vrij om geld te verdienen met het vangen van een zeehond. In Zeeland waren er gespecialiseerde zeehondenjagers. Maar als je als visser toevallig zeehonden in de rivieren of langs de kust tegenkwam, dan kon je ook op ze jagen (zie afbeelding 2). Zelfs eilanders van Schiermonnikoog kwamen helemaal naar Zeeland toe om te premiejagen op zeehonden. Zeeland stopte de zeehondenpremies definitief in 1857.

Prent uit 1582 over zeehonden en tarbotvangst

Prent van zeehonden en tarbotvangst van Adriaen Collaert uit 1582. Links op de prent zie je hoe twee zeehonden worden gevangen. Bron. 

Zeehondenjacht in andere provincies

In 1610 startte Holland (het huidige Noord- en Zuid-Holland) met een premie om zeehonden te bestrijden. De premiejacht was aanzienlijk kleiner: in Zuid-Holland waren in de 12 jaar dat de zeehondenpremie bestond 40 zeehonden gevangen.

In zowel Friesland als Groningen bestond de zeehondenjacht ook. Er werden alleen geen premies voor betaald. In Westernieland, een dorpje dichtbij Pieterburen, woonden vroeger zeehondenjagers. Uit documentatie kwam naar voren dat ze in de periode van 1859 en 1899 tussen de 100 en 250 zeehonden per jaar vingen.

Landelijke zeehondenpremie

In 1900 startte een landelijke zeehondenpremie. De oorzaak was opnieuw door klachten vanuit de visserij. Vissers zagen de zeehond als visdief en vernieler van hun visnetten, hoewel er niet was uitgezocht wat de precieze schade van zeehonden aan de visserij was. Ondanks het ontbreken van bewijs, ging de nationale zeehondenpremie toch door. Zo kreeg je van de regering 3 florijn voor een gedode vrouwelijke zeehond en 2,50 florijn voor een gedode mannelijke zeehond.

Kritiek op zeehondenjacht

Het beeld dat mensen van zeehonden en de zeehondenjacht hadden, stond in deze periode op den duur ter discussie. Eind 1920 werden de tegengeluiden iets harder. Sommige mensen vonden het niet verstandig om in de tijd van de algemene depressie staatsgeld uit te geven voor zeehondenjacht.

Ook ontstonden er andere inzichten over de natuur en dat dieren ook een indirect nut kunnen hebben. Zelfs “schadelijke” dieren – zoals werd gedacht van de zeehond – hebben hun rol in de natuur. Natuur- en dierenbescherming werd steeds belangrijker gevonden en ook de manier van het doden van zeehonden kreeg kritiek.

Zeehondenjacht met pennen

Maar, dit had nog weinig invloed op de dagelijkse praktijk. Alleen de gruwelijke jacht met pennen stopte op Terschelling. Deze vorm van jacht ging als volgt: een balk met scherpe pennen werd bij de vloedlijn neergelegd. Zeehonden werden vanaf een zandplaat aan het schrikken gemaakt en vluchtten het water in. Daar kwamen ze in de pennen terecht en raakten gewond. Het jagen met een geweer en knuppel was nog steeds toegestaan (zie afbeelding 3).

  • Zeehondenjacht

    Afbeelding 3

  • Zeehondenjacht

    Afbeelding 3

Afbeelding van kinderen die een zeehond knuppelen uit een schoolboekje uit het begin van de 20e eeuw. Foto van plezierjagers met hun geschoten zeehonden. Bron: Zeehondenjacht in Nederland 1591- 1962

De jacht ging door

De premiebetalingen gingen ondanks de kritiek ongestoord door. In de periode van 1900 tot 1942 (met een aantal jaren een stop) werden per jaar tussen de 800 en 1600 zeehonden gedood. In 1942 werd de zeehondenjacht afgeschaft door de Duitse bezetters, maar na de Tweede Wereldoorlog weer hervat. In 1954 kwam zelfs een nieuwe jachtwet waarin alle bestaande regels rondom de jacht kwamen te vervallen: het jachtseizoen gold én voor het gehele jaar én in het hele land.

Zeehondentraan

Net zoals mensen vroeger blubber van walvissen verhitten om walvistraan te maken, gebeurde dit vroeger ook met zeehonden. Door de vetlaag van een zeehond te verhitten ontstond er traan dat mensen op verschillende manieren kon gebruiken. Na de Tweede Wereldoorlog nam de vraag naar traan snel weer af. Petroleum werd toen steeds populairder en nam de plek van zeehondentraan in.

Zeehondentraan werd gebruikt voor:

  • Brandstof in lampen
  • Soort olie om eten mee te bakken
  • Invetten van leer om het soepel te houden
  • Grondstof voor margarine en zeep

De zeehond als modetrend

Voor de Tweede Wereldoorlog schoten jagers op jonge en oudere zeehonden. Dit veranderde na de oorlog. Toen werd er vooral gejaagd op jonge zeehonden. De bontindustrie betaalde namelijk veel beter voor een zeehond, dan dat de overheid dat deed. Volgens Groninger Hendrik Teerling uit documentaire Andere Tijden kreeg je 30 tot 45 gulden voor de vacht van een jonge zeehond. Mensen gingen op zeehonden jagen voor de bontindustrie.

Zeehondenbont was in de mode. Nu werd de zeehondenvacht al eeuwenlang gebruikt voor kleding en schoenen. Maar de vraag naar zeehondenbont groeide toen de Groningse bonthandel Van Daal & Meijer (1938 – 1973) in beeld kwam. Na de oorlog kwam de grote doorbraak: het bedrijf had een verwerkingsproces bedacht waarbij de zeehondenvellen niet stijf werden maar soepel en zacht bleven. Door deze voorsprong werden zij een van de grootste zeehondenbonthandelaren ter wereld.

Zeehondenbont

Mevrouw in bontjas van zeehondenvacht, ontworpen door Jacques Fath uit de collectie van Bonthandel Van Daal & Meijer (1950-1954). Bron: Groninger Archieven.

Het aanbod aan zeehondenvacht uit Nederland was niet genoeg. Van Daal & Meijer breidde zich uit met jacht op zeehonden in Canada, Groenland en IJsland (zie afbeelding 5). Daar joegen ze op de klapmuts en de zadelrob. Na het zeehondenjachtverbod in Nederland na 1962 bleven ze doorgaan met jacht op zeehonden in het buitenland tot in de jaren ’70 .

Vangplekken van zeehonden bij Canada, Groenland en IJsland

Kaartje met vangplekken van verschillende soorten zeehonden bij Canada, Groenland en IJsland, afkomstig van Bonthandel Van Daal & Meijer (1950-1954). Bron: Groninger Archieven.

De zeehond als beschermde diersoort

Mensen gingen zich inzetten om de zeehond te helpen. Voordat de jacht op zeehonden stopte was het opvangen van zeehonden al gestart. Gerrit de Haan en Annie de Haan-Langeveld waren de pioniers en richtten als eersten in heel Europa een zeehondenopvangcentrum op (zie video). Dit begon in 1952 op Waddeneiland Texel bij het Texels Museum dat nu Ecomare heet.

Video van Ecomare met videobeelden van  oprichtster Annie de Haan. Bron: Youtubekanaal Ecomare Texel – De Koog.

In 1961  begon de familie Wentzel ook met het opvangen van zeehonden. Zij woonden in het dorpje Uithuizen in de provincie Groningen. Na het overlijden van mevrouw Wentzel werd Lenie ’t Hart gevraagd om in 1971 de zeehondenopvang over te nemen. Dat was de start van Zeehondencentrum Pieterburen. De geschiedenis van Zeehondencentrum Pieterburen lees je hier verder.

Zeehondenopvang in Uithuizen

René en Anneke Wentzel in hun achtertuin waar ze zeehonden opvingen in Uithuizen. Bron: Peter Wentzel

Het ging slecht met de zeehond

Het ging erg slecht met de zeehonden toen de zeehondenopvangcentra op Texel en in Uithuizen begonnen. Met een grafiek van de tellingen van zeehonden in de Nederlandse Waddenzee is dat duidelijk te zien. Vanaf het jaar 1900 is te zien dat het aantal zeehonden enorm afneemt: van zo’n 15.000 zeehonden tot zo’n 2.000 zeehonden in 1960. Dat het zo slecht ging met de zeehonden werd in de jaren ‘60 serieus opgepikt door de overheid. Uiteindelijk besloot de overheid om de zeehondenjacht in heel Nederland na 1962 te verbieden. 

Grafiek zeehondenpopulatie 20e eeuw in Nederlandse Waddenzee

Grafiek met het aantal zeehonden in de Nederlandse Waddenzee. De lichtblauwe lijn staat voor de gewone zeehond en vloeit voort uit de donkerblauwe lijn; de oranje lijn staat voor het aantal grijze zeehonden die in de jaren ’80 terugkwam.

Ernstige vervuiling zeewater

Het aantal zeehonden in de Waddenzee bleef laag. Het zeewater was ernstig vervuild en de beroepsvaart en het watertoerisme zorgde voor veel verstoring. Vooral de schadelijke stoffen PCB’s in het water hadden een negatieve invloed op de voortplanting van de zeehonden.

Na een uitbraak van een virus waarbij de helft van de zeehonden overleed in 1988 én in 2002 kregen zeehonden weer de kans om in aantallen te groeien – en dat lukte. Er was nog meer goed nieuws: de Kegelrobbe heeft zich in de jaren ’80 opnieuw gevestigd in de Waddenzee. Conclusie: de zeehond heeft een comeback gemaakt!

De relatie tussen mensen en zeehonden is in de afgelopen eeuwen veel veranderd. Het is eigenlijk verbazingwekkend hoe verschillend wij over zeehonden dachten in vergelijking met nu. Door ons beeld te veranderen van de zeehond en ons in te zetten voor zijn bescherming zorgden we als mensen ervoor dat we de zeehond niet verloren in Nederland. Met een blik op de geschiedenis is een ding duidelijk: we moeten ervoor zorgen dat de zeehonden een toekomst houden. We blijven ons dan ook inzetten voor een gezonde zeehond in een gezonde zee. Dag in, dag uit. Doe je mee?

Quellen:

  1. Zeehondenjacht in Nederland 1591 – 1962. Pieter ’t Hart.
  2. Aflevering Zeehondenjacht van het programma Andere Tijden (2004). https://anderetijden.nl/aflevering/472/Zeehondenjacht
  3. Het begin van de zeehondenopvang op Texel. https://www.ecomare.nl/ontdek-ecomare-op-texel/dieren/zeehonden-bij-ecomare/begin-zeehondenopvang-op-texel/
  4. Reijnders, P. J. H. 1986. Reproductive failure in common seals feeding on fish from polluted coastal waters. Nature 324:456-457
  5. Gewone en grijze zeehond in Waddenzee en Deltagebied, 1960 – 2020. https://www.clo.nl/indicatoren/nl123117-gewone-en-grijze-zeehond-in-waddenzee-en-deltagebied